تاریخچه کشاورزی در ایران

در این مقاله به تاریخچه کشاورزی در ایران می‌پردازیم:

کشاورزی از مهم‌ترین بخش‌های اقتصادی و معیشتی کشورها به شمار می‌رود. کشاورزی با تامین مواد غذایی مورد نیاز افراد یک جامعه نقش حیاتی در زندگی آن‌ها ایفا می‌کند. کشورهایی که از نظر اقلیمی و آب و هوایی قابلیت رونق کشاورزی را دارند، از نظر اقتصادی پتانسیل رشد و توسعه بیشتری خواهند داشت.

در این میان ایران با داشتن تاریخی چند هزار ساله در زمینه کشاورزی یکی از اولین کشورهای دنیا بوده که کشاورزی و زراعت در آن انجام شده است. آغاز کشاورزی در ایران با مهاجرت آریایی‌ها به این فلات و مناسب یافتن آن برای کشت محصولات بوده است. در این مطلب به تاریخچه کشاورزی در ایران و فراز و فرودهای آن در طی گذشت زمان می‌پردازیم.

برای اطلاع از قیمت انواه آبپاش از جمله آبپاش هانتر و … با کارشناسان سایت کشت کالا گستر تماس بگیرید.۰۲۱-۳۶۶۱۹۶۵۷-09123939230

اولین نشانه‌های تاریخچه کشاورزی در ایران

یافته‌های باستان شناسان در حوالی کاشان نشان از وجود یک سامانه پیشرفته کشاورزی در این شهر در حدود شش هزار سال پیش دارد. نشانه‌های نیز از حدود 3300 سال پیش از میلاد در شهرهای دامغان، ری و کاشان یافت شده که از وجود کشاورزان در این مناطق و حتی ارتباط میان آنان خبر می‌دهد. آیین گذشتگان ما یعنی زرتشت نیز دارای جملات و مفاهیمی در اهمیت دادن به زراعت و کشاورزی بوده است.

تاریخچه کشاورزی در ایران: دوره هخامنشیان

کشاورزی در ایران دوره هخامنشیان شامل پرورش درختان کشت شده توسط یونانیان بوده است. باغ‌هایی در آن دوره در ایران وجود داشته که به پارادایس یا پردیس به معنی بهشت معروف بوده‌اند. ویژگی‌های درختان کاشته شده در این باغ‌ها زیبایی به دلیل نظم زیاد یعنی داشتن فاصله‌های یکسان و ارتفاع یکسان درخت‌ها بوده است. تجهیزات آبیاری این باغ‌های بزرگ دستگاه‌های بزرگ حاوی مقدار آب زیاد و حمل آن‌ها با حیوانات را شامل می‌شده است. از مهم‌ترین میوه‌های تولیدی در این زمان می‌توان به انگور، خرما و انجیر اشاره کرد.

کشاورزی در زمان هجوم اسکندر و دوره ساسانیان

هجوم اسکندر به عنوان یکی از اتفاقات منفی در تاریخچه کشاورزی در ایران شناخته می‌شود. رویدادی که با از بین رفتن بسیاری از زمین‌های کشاورزی و مزارع موجود همراه بود. این عقب‌رفت تا زمان حکومت اردشیر بابکان ادامه داشت. تا این‌که در زمان ساسانیان اردشیر بابکان به حکومت رسید. ساسانیان در این زمان با بازسازی خرابه‌های ناشی از حمله و بازسازی قنات‌ها و تشویق باغبانی به رونق دوباره کشاورزی و آباد کردن مجدد ایران کمک زیادی کردند.

در نهایت در این زمان محصولات بسیار متنوعی در ایران کشت می‌شد که از جمله مهم‌ترین آنان می‌توان به میوه‌هایی از جمله پرتقال، سیب، لیمو، به، انگور، هلو، انار، گلابی، مغزهایی مانند فندق، سنجد، گردو، پسته  و بادام و سبزیجاتی از جمله تره و گشتیز و گل‌هایی مانند نرگس، یاسمن، نسترن، گل سرخ و گل زعفران اشاره کرد.

کشاورزی در دوران حکومت اعراب

یکی دیگر از بخش‌های رو به نزول تاریخچه کشاورزی در ایران دوران حکومت اعراب بوده است. در واقع در این زمان با از بین رفتن بسیاری از زیرساخت‌های آبیاری زراعت و باغبانی با پسرفت مواجه شد. این مشکلات بیش از هر عاملی به دلیل عدم رسیدگی به تاسیسات موجود و چرای بیش از حد دام‌های اعراب در زمین‌های کشاورزی به وجود آمد.

کشاورزی در دوران بنی امیه

دوران بنی امیه در ادامه‌ی ورود اعراب به ایران تاثیرات منفی زیادی بر اقتصاد کشورمان داشت. تغییر طبقات اجتماعی به عدم پرداخت مالیات توسط برخی طبقات و کاهش درآمد دولت منجر شد. به علاوه بسیاری از افرادی که حاضر به پذیرش دین اسلام نشده بودند به اجبار از کشور مهاجرت کردند و همه‌ی دانش، تجربه، ابزارهای کشاورزی و امکانات مالی را با خود برند. این عوامل دست به دست هم داد تا دوباره کشاورزی در ایران را با افول و عقب‌ماندگی مواجه کند.

کشاورزی در دوران حکومت عباسیان و حکومت‌های محلی

تاریخچه کشاورزی در ایران نشان می‌دهد که مجددا در دوران حکومت بنی عباس زراعت با رونق و پیشرفت مواجه شد. این رونق در زمان حکومت‌های محلی نیز ادامه داشت.

کشاورزی در زمان طاهریان

در حکومت طاهریان تنها در زمان طاهر ذوالیمینین قانونی به منظور بهبود وضعیت آبیاری و رونق محصولات کشارزی تصویب شد. این قانون شروع ایجاد رشد و پیشرفت زراعت بود. ولی پس از مدت کوتاهی با مرگ طاهر به دست فراموشی سپرده شد و امکان ادامه و تاثیرگذاری پیدا نکرد.

کشاورزی در زمان دیلمیان

دوباره در دوره دیلمیان کشاورزی در ایران شاهد پیشرفت‌های زیادی بود. این دوره شروع پرورش مرکبات در اطراف دریای خزر بود که از آن زمان تا به حال ادامه و توسعه داشته است.

کشاورزی پس از حمله مغول‌ها

حمله مغولان را می‌توان یکی از بدترین بخش‌های تاریخچه کشاورزی در ایران و حتی تاریخ ایران به شمار آورد. ایران پس از حمله مغول‌ها از بسیاری جنبه‌ها به خصوص کشاورزی و باغبانی با افول مواجه شد. تا آن‌که غازان خان تیموری در دوره حکومت خود یعنی اواخر قرن 7 و اوایل قرن 8 هجری قمری شروع به توسعه کشاورزی کرد. رونق باغبانی در این زمان به میزانی بود که صادرات هم انجام می‌شد.

بیشترین صادرات این دوره شامل ارسال انواع میوه از اصفهان به هندوستان و صادرات خرما از کرمان بود. در این زمان حتی شهر خراسان در تولید انواع میوه‌ها به شهرت زیادی دست یافته بود.

یکی دیگر از اتفاقات مهم مربوط به کشاورزی در این زمان انتشار کتابی به نام در علم فلاحت و زراعت بود که محتویات آن شامل آموزش معرفی و روش‌های نگهداری بذرها، غلات، انواع گیاهان زینتی و کود است. هم‌چنین در این کتاب به روش‌های قلمه و پیوند زدن انواع درختان و حتی بذرافشانی اشاره شده است. این مدارک نشان می‌دهد در آن زمان دانشمندان ایرانی به مطالعه ویژگی‌های گیاهان و میوه‌ها به صورت تئوری و تجربی می‌پرداختند.

حتی در آن زمان انجام آزمایش‌های فنی نیز توسط دانشمندان متداول بود که نتیجه‌ی آن اختراع چرخ چاه خودکار یا چرخ آب عین بوده است.

البته این رونق فقط تا زمان حکومت غازان خان یعنی تا اوایل قرن دهم هجری پایدار بود. پس از او و تا زمان شروع حکومت صفویان دوباره کشاورزی در ایران با پسرفت مواجه شد. مهم‌ترین دلیل این سیر نزولی فقدان یک حکومت مرکزی در کشور و جنگ‌های پی در پی برای کسب قدرت و حکومت بود.

کشاورزی در زمان صفویان

آغاز فرمانروایی صفویان و تشکیل یک حکومت مرکزی قدرتمند با رونق مجدد کشاورزی در ایران همراه بود. البته عقب‌ماندگی‌ها و خرابی‌های ایجاد شده در این مدت به میزانی زیاد بود که با وجود تمام تلاش‌ها و توسعه صورت گرفته، حتی در زمان شاه عباس صفوی هم کشاورزی و زراعت و باغبانی به رونق قبل از حمله مغول‌ها نرسید. عمده محصولات زراعی و باغی ایران در آن زمان شامل کشت درختان میوه به خصوص زرد آلو، به، انار، بادام و انگور بود.

کشت مرکبات و زیتون در مازندران و خوزستان رایج بوده است. خرما در خوزستان، فارس، کرمان و سیستان پرورش می‌یافت و خرمای جهرم تا حدی شهرت یافته بود که به هندوستان صادر می‌شد. یکی دیگر از شهرهای صادرکننده خرما در زمان صفویان کرمان بوده است. به علاوه پیاز خراسان، انار یزد و شیراز و نیز پرتقال مازندران به کشورهای خارجی ارسال می‌شدند. کشاورزی ایران در آن زمان از نظر توسعه یافتگی با اروپا مقایسه شده است.

کشاورزی در زمان حکومت قاجاریان

پس از صفویان حکمرانان بعدی قاجار هر کدام تاثیراتی بر کشاورزی ایران گذاشتند که البته اثرات منفی و پسرفت‌ها بیش از اثرات مثبت و پیشرفت‌ها بود. تا این‌که در زمان صدارت امیرکبیر نخستین جنبش به سوی کشاورزی نوین ایجاد شد. در واقع امیرکبیر پیشرفت کشاورزی را با اقداماتی از جمله وارد کردن انواع بذرهای اصلاح شده و انعقاد قرارداد با کارشناسان خارجی برای آموزش فنون نوین پیگیری کرد.

اولین مدرسه کشاورزی ایران به نام مدرسه فلاحت مظفری نیز در این زمان تاسیس شد. هم‌چنین چندین مدرسه متوسطه و دانشکده کشاورزی و موسسه‌ای نیز برای اصلاح بذر و نهال و غیره تاسیس شدند. به علاوه با واردات سیب زمینی و نهال‌های میوه به خصوص سیب و گیلاس گام‌هایی در جهت رونق باغداری برداشته شد.

کشاورزی در زمان حکومت پهلوی

در زمان رضاشاه در کنار پیشرفت‌های صنعتی، گسترش کشاورزی و دامداری نیز در دستور کار قرار گرفت. کشاورزی سنتی کشور به صورت مکانیزه درآمد و در جهت اصولی شدن پیش رفت. هم‌چنین در این دوران به توسعه‌ی شبکه‌های آبیاری و مهارسازی آب توجه شد و به طور کلی کشاورزی در کل کشور و به طور ویژه در استان‌های آذربایجان، خراسان در شرق، کردستان و کرمانشاه در غرب، گرگان، گیلان و مازندران در شمال و حتی اطراف تهران به عنوان پایتخت با رونق کمی و کیفی مواجه شد. به همین دلیل صادرات در این دوره رونق زیادی داشت.

استخدام کارشناسان خارجی، ورود ماشین‌آلات و تجهیزات کشاورزی، تاسیس دانشکده‌های کشاورزی، دامپروری و دامپزشکی و ایجاد سازمان‌های حفظ جنگل و حیوانات، اصلاح بذر، دامداری و غیره نیز از دیگر فعالیت‌های مفید این دوران بود. به طور کلی در دوران رضاشاه ایران به یک زیربنای صنعتی و کشاورزی و خودکفایی در تولید بسیاری از مواد خوراکی دست یافت. در ادامه در دوره‌ی محمدرضا شاه و پیش از دهه‌ی ۱۳۴۰کشور به واردات هیچ محصول کشاورزی نیازمند نبود.

به علاوه در دوره‌ی محمدرضا پهلوی اجرای اصلاحات ارضی موجب ایجاد تحولات موثری در کشاورزی شد. روش‌های مالکیت اراضی کشاورزی با هدف افزایش بهره‌وری تغییر یافت و در نهایت زمین‌های کشاورزی بین اهالی روستاها توزیع شد.

کشاورزی پس از جمهوری اسلامی

در این دوره در کنار پیشرفت جهانی تکنولوژی، کشاورزی در ایران نیز با استفاده از تجهیزات و روش‌های نوین دچار پیشرفت شد. انواع تراکتورها، تیلر، دروگر، نهرکن و تجهیزات مشابه به افزایش کمی و کیفی محصولات تولیدی کشاورزان و بهبود سرعت انجام فرایندها کمک کرد. آمار مربوط به سال 2007 نشان دهنده‌ی برخی پیشرفت‌ها در زمینه زراعت است که از آن جمله می‌توان به مقام‌های جهانی در تولید میوه‌هایی مانند خیار، سیب، گیلاس، انجیر، طالبی، زردآلو، هندوانه، بادام، هم‌چنین خرما و مغزهایی مانند پسته و گردو و در نهایت حبوباتی مانند نخود اشاره کرد.

البته سال‌های اخیر کشاورزی در ایران با چالش‌هایی از جمله خشکسالی، کم‌آبی و کاهش ذخایر آب زیرزمینی، کاهش سطح زیر کشت، تغییرات اقلیمی، قدیمی بودن ابزار و تجهیزات کشاورزی و عدم کاربرد روش‌های به‌روز و سیستم‌های مکانیزاسیون کشاورزی مواجه بوده است.